I Ogólnopolski Program Profilaktyki Nowotworów Głowy i Szyi
W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny wzrost zachorowań na nowotwory głowy i szyi. Są to przypadki, które wymagają szerszych badań i aktywności profilaktycznej.
W historii polskiej medycyny nie było dotychczas programu profilaktyki nowotworów głowy i szyi. Raki głowy i szyi to nowotwory, którym nie poświęcano dotychczas w Polsce zbyt wiele uwagi. Tymczasem w ostatnich latach, zarówno w naszym kraju, jak w całej Europie obserwuje się dynamiczny wzrost zachorowań na tę grupę nowotworów. Podobnie jak w przypadku większości nowotworów ryzyko zachorowania na nowotwory głowy i szyi zwiększa się u obu płci wraz z wiekiem do 64. roku życia włącznie. W populacji mężczyzn 61 proc., a w przypadku populacji kobiet 53 proc. chorych na nowotwory głowy i szyi to osoby w wieku 45-64. Szczyt zachorowalności przypada zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet na lata 55-64. Obecnie obserwuje się nowe zjawisko epidemiologiczne polegające na wzroście dynamiki zachorowań na nowotwory głowy i szyi u osób poniżej 40. roku życia.
Czynniki ryzyka
Nowotwory złośliwe głowy i szyi ze względu na niekorzystny całkowity okres 5-letnich przeżyć, nieprzekraczający 50 proc. wymagają zdecydowanych działań profilaktycznych. Głównymi czynnikami ryzyka rozwoju są: palenie tytoniu, alkohol, wirus HPV. Spożywanie wysokoprocentowych napojów alkoholowych oraz palenie tytoniu uważa się za podstawowe czynniki ryzyka raka głowy i szyi. Około 75 proc. wszystkich raków tego regionu powstaje przy współudziale obu tych czynników.
Podobnie jak w przypadku większości nowotworów, ryzyko zachorowania na nowotwory głowy i szyi zwiększa się u obu płci wraz z wiekiem. Grupa wiekowa pomiędzy 40. a 69. rokiem życia jest najbardziej narażona na zachorowanie na nowotwór głowy i szyi.
Wirus brodawczaka ludzkiego
W ostatnich latach podkreśla się znaczącą rolę ludzkiego wirusa brodawczaka (HPV) jako czynnika rozwoju raka głowy i szyi. Badania dowodzą, że co najmniej 25 proc. nowych zachorowań związanych jest z infekcją wirusem HPV, a zwłaszcza HPV16 oraz w mniejszym stopniu HPV18. Najsilniejszy związek z wirusem HPV wykazują raki zlokalizowane w obrębie gardła środkowego, a zwłaszcza migdałka podniebiennego. Raki związane z HPV obserwuje się częściej u osób stosunkowo młodych, niepalących tytoniu i nienadużywających alkoholu.
Do zakażenia wirusem dochodzi na drodze kontaktu seksualnego, głównie za pośrednictwem stosunków oralnych. Duża liczba partnerów seksualnych oraz wczesna inicjacja seksualna zwiększają ryzyko infekcji. Należy jednak zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do raka szyjki macicy, nie każde zakażenie prowadzi do rozwoju nowotworu! W wielu przypadkach dochodzi do samoistnego wyleczenia po kilku miesiącach.
Dane epidemiologiczne pochodzące z różnych krajów europejskich oraz USA wskazują, że występowanie nowotworów HPV dodatnich różni się w zależności od lokalizacji geograficznej. W krajach skandynawskich aż 80-90 proc. nowotworów gardła ma związek z HPV, w Holandii i Niemczech 40-50 proc., a w USA około 70 proc. W Stanach Zjednoczonych zachorowalność na raka związanego z HPV co roku wzrasta o 5 proc.! (ryc. 2.) Szacuje się, że do roku 2030 ponad połowa wszystkich nowotworów złośliwych głowy i szyi będzie związana z HPV. Niestety wciąż brakuje wiarygodnych danych dotyczących polskich pacjentów. Wielkopolskie Centrum Onkologii koordynuje wieloośrodkowy program mający na celu określenie, u jakiego odsetka chorych, nowotwór rozwija się w wyniku infekcji wirusem.
Badania diagnostyczne
Powstawanie i rozwój nowotworów związanych z HPV znacząco różni się od pozostałych nowotworów. Uszkodzeniu ulegają inne mechanizmy komórkowe i – co za tym idzie – nowotwory te zupełnie inaczej odpowiadają na leczenie. Charakteryzują się zdecydowanie lepszymi wynikami leczenia, a chorzy żyją dłużej.
Dlatego właśnie niezwykle istotne jest, aby kwalifikując chorych do leczenia, zawsze wdrażać badania diagnostyczne pozwalające na identyfikację wirusa.
Obecnie na całym świecie toczy się burzliwa dyskusja dotycząca możliwości modyfikacji leczenia pacjentów na nowotwory HPV – dodatnie w taki sposób, aby możliwie zmniejszyć niekorzystne działania uboczne leczenia onkologicznego. Właśnie w tej grupie chorych zastosowanie znajduje leczenie chirurgiczne przy pomocy robota da Vinci.
W Polsce istnieją trzy czynniki, które stanowią o trudności w uzyskaniu świadczeń specjalistycznych przez osoby, które są w grupie ryzyka raka głowy i szyi: konieczność posiadania skierowania do poradni laryngologicznej/ laryngologii onkologicznej, chirurgii szczękowej; niskie limity dla poradni laryngologii onkologicznej skutkujące długimi kolejkami oczekujących; niski stopień wiedzy pracowników ochrony zdrowia na temat czynników ryzyka oraz objawów nowotworów obszaru głowy i szyi.
Projekt ma charakter ogólnopolski, a więc skierowany jest do populacji kobiet i mężczyzn z całego kraju (według danych GUS 38.511.800 osób) zagrożonych nowotworami głowy i szyi.
Realizacja programu ma służyć likwidacji różnic w dostępie do specjalistycznej diagnostyki dla osób z grupy ryzyka nowotworów głowy i szyi, poprawie świadomości społeczeństwa na temat czynników ryzyka nowotworów głowy i szyi oraz zwiększeniu wiedzy pracowników ochrony zdrowia na temat tej grupy nowotworów. Realizacja programu ma na celu zmniejszenie różnic w jakości diagnostyki oraz możliwości uzyskania szybkiego dostępu do leczenia w specjalistycznej jednostce.
Powyższe działania mają na celu zmniejszenie śmiertelności z powodu nowotworów głowy i szyi, poprawę wskaźnika przeżyć pięcioletnich oraz jakości życia po leczeniu tych nowotworów, gdyż wcześnie wykryta choroba wymaga mniej agresywnego leczenia.
Utworzenie Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Nowotworów Głowy i Szyi, jest działaniem wysoce innowacyjnym. Wpisuje się również w politykę European Head and Neck Society (EHNS), które zaleca tworzenie tego typu programów w krajach europejskich. Obecnie EHNS zabiega, aby tego typu działania zostały wpisane do finansowej agendy Unii Europejskiej.
Profilaktyka pierwotna
W ramach programu profilaktyki pierwotnej realizowane są działania w oparciu o cztery filary.
Edukacja – popularyzacja postaw prozdrowotnych i doprowadzenie do zmian stylu życia, co wpłynąć ma na stopniowe zmniejszanie zachorowalności na nowotwory, których etiologia związana jest z paleniem tytoniu, nadmiernym spożyciem alkoholu oraz infekcją wirusem HPV.
Realizacja zadania poprzez: współpracę z różnymi środowiskami pracowników ochrony zdrowia, organizację warsztatów szkoleniowych dotyczących czynników ryzyka zachorowania na nowotwory głowy i szyi dla personelu medycznego, druk poradnika i materiałów edukacyjnych, ulotek, plakatów (w wersji papierowej i elektronicznej), obecność tematyki nowotworów głowy i szyi na konferencjach organizowanych przez różne towarzystwa naukowe.
Podniesienie świadomości – zwiększenie świadomości społeczeństwa w zakresie wczesnych objawów nowotworów głowy i szyi poprzez: współpracę z mediami, publikację artykułów związanych z tematyką programu, uczestnictwo w imprezach masowych i promocję programu, prowadzenie strony internetowej, prowadzenie infolinii dla pacjentów i ich rodzin, organizację tygodnia wiedzy o nowotworach głowy i szyi, przygotowanie i druk broszur dla społeczeństwa.
Platforma współpracy – nawiązanie współpracy z przedstawicielami władz państwowych i organizacjami skupiającymi pacjentów z nowotworami głowy i szyi, poprzez organizację spotkań z radnymi, parlamentarzystami, senatorami – budowanie i wspieranie wspólnych przedsięwzięć – zapoznanie osób odpowiedzialnych za organizację ochrony zdrowia w Polsce z problemami dotyczącymi chorych z nowotworami głowy i szyi, zwrócenie uwagi władz państwowych na rosnący problem nowotworów głowy i szyi (Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia), nawiązanie współpracy z przedstawicielami stowarzyszeń skupiających pacjentów z chorobami nowotworowymi w kraju i za granicą.
Program wsparcia emocjonalnego – stworzenie zespołów psychologiczno-socjalnych stanowiących wsparcie emocjonalne chorych leczonych z powodu nowotworów głowy i szyi oraz ich rodzin. Zespoły będą organizować coroczne spotkania dla pacjentów po leczeniu, mające na celu wsparcie ich powrotu do normalnego życia (wsparcie psychologiczne, informacje na temat pomocy socjalnej). W ramach działań zmierzających do urealnienia statystyk na temat nowotworów głowy i szyi, wprowadzenie do programu zajęć dla studentów VI roku medycyny 45-cio minutowych ćwiczeń z zakresu rejestracji nowotworów złośliwych oraz uwzględnienie tej grupy nowotworów w programie szkoleń dla lekarzy specjalistów (we współpracy z Krajowym Rejestrem Nowotworów oraz wojewódzkimi biurami rejestracji nowotworów). Będą też przygotowane prezentacje oraz materiały szkoleniowe.
Profilaktyka wtórna
W ramach programu profilaktyki wtórnej realizowanego w sieci 16 lokalnych centrów profilaktyki, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju w roku 2015 zostanie wybranych sześć pilotażowych centrów, w których będą wykonywane badania przesiewowe dla osób z grupy wiekowej 35-60 lat, znajdujących się w grupie ryzyka (tj. są wieloletnimi palaczami, nadużywają alkoholu, mają w wywiadzie ryzykowne zachowania seksualne), u których przez ponad trzy tygodnie występuje jeden z sześciu objawów niezwiązanych z infekcją górnych dróg oddechowych takich jak: pieczenie języka, niegojące się owrzodzenie oraz/ lub czerwone albo białe naloty w jamie ustnej, ból gardła, przewlekła chrypka, guz na szyi, niedrożność nosa lub krwawy wyciek z nosa, ból w trakcie oraz/ lub problemy z połykaniem). Na tej podstawie zostaną określone wytyczne do organizacji logistycznej programu na kolejne lata, gdy obejmie on cały kraj.
Zaletą badań realizowanych w ramach programu będzie krótki czas oczekiwania na wizytę (maksymalnie dwa tygodnie) oraz brak konieczności posiadania skierowania. Pacjenci, u których zostanie wykryta zmiana o charakterze złośliwym, będą kierowani na leczenie do najbliższej jednostki multidyscyplinarnego leczenia nowotworów głowy i szyi.
Objęcie programem w pierwszych dwóch latach realizacji osób z grupy ryzyka nowotworów głowy i szyi oraz wdrożenie leczenia oszczędzającego, które zapewni wysoki odsetek przeżyć 3- i 5-letnich, pozwoli chorym wrócić do pracy.
Autorem Programu Profilaktyki Nowotworów Głowy i Szyi jest prof. zw. dr hab. n. med. Wojciech Golusiński
tekst: Wojciech Golusiński